» » Cách chẩn mạch ở hai tay trái và phải

Cách chẩn mạch ở hai tay trái và phải

Đôi tay chẩn mạch bốn mùa

Bốn (mươi) lăm lần động là vừa một hơi (tức).

Ba tháng xuân 6 bộ mạch đều có đới huyền, ba tháng hè 6 bộ mạch đều có đới hồng, ba tháng thu 6 bộ mạch đều có đới mao, ba tháng đông 6 bộ mạch đều có đới trầm.


45 lần động một lần ngừng (tức). Chữ “Động” là chỉ mạch đập, chữ “Tức” là chỉ mạch ngừng, không phải là hơi thở, 6 bộ mạch ở 2 tay, mỗi bộ khi đặt khẽ tay lên thì đều đập 5 lần, đặt vừa vừa không nhẹ không nặng, cũng đập 5 lần, khi đặt nặng tay mạch đập 5 lần, cộng cả thảy 45 lần động trong cả ba bộ mạch của mỗi tay, gọi là một hơi mạch nghỉ. Trong sách nói: 50 lần động vẫn không ngừng là trong người không có bệnh. Mỗi bộ có phản ánh cho một tạng phủ. Mỗi tạng phủ ứng hợp 10 tiếng đập, cộng 5 tạng là có 50 tiếng đập không ngừng.


Mạch tâm trên bộ thốn tay trái.

Ngón trỏ tay trái bộ tâm

 Bốn nhăm động chẳng nghỉ chân đáng mừng.

(Tay trái là nói tay trái của người bệnh; ngón trỏ là nói ngón tay trỏ của thầy thuốc, khi đặt tay vào bộ vị của mạch).

Ba mươi lần động lại chìm,

 Thoắt thôi rồi mới lại tìm ra ngay.

 Xuân thấy vậy đáng lo thay,

 Hạ mà thấy vậy thu này không yên

 Thu mà thấy vậy cũng (như) trên,

 Mùa đông lại đến, xuân liền chết ngay.

30 lần động một lần ngừng, là vừa luân chuyển tới phế, tới phế rồi thấy mạch trầm là kim sinh thủy, thủy dần dần thịnh mà hỏa bị giảm sút. Bất cứ mùa xuân, hạ, thu, đông gặp thấy loại mạch này, chỉ còn tồn tại được trong khoảng 3 tháng.


Mạch can ở ngón giữa tay trái.

Ngón giữa bên trái mạch can

 Bốn nhăm lần động hoàn toàn chẳng chi

 Hai sáu tiếng bỗng chìm đi.

 Là can quá nhiệt, kiêm về có phong.

26 lần đập là mạch vừa tới vòng phế, mạch của phế bị trầm đi là có bệnh. Phế bị trầm không sinh được thủy để tưới cho mộc và chế bớt hỏa, cho nên biết là tạng can có phong nhiệt cao cực độ. Nên uống Sinh mạch tán (Nhật/47) gia Hoàng kỳ sao mật, hoặc Độc sâm thang (Nhật/46); và uống xen với Lục vị hoàn (Huyền/2). Ví như mạch phế trầm, mạch can trầm sác. Mạch hữu thốn phế trầm thì mạch tả can huyền sác, nên uống Thất vị hoàn (Huyền/2) gia Đương quy, Bạch thược, giảm Trạch tả, cho uống với thang bằng Nhân sâm hoàng kỳ thang (Nhật/54).

29 động sít không thông

 Tạng can ứ tắc bệnh cùng với gân.

Can bộ thấy mạch sắc là kim đến khắc mộc, xem thấy mạch can cả thốn trầm là tâm hỏa thiếu, không chế được kim, nên uống Quy tỳ thang (Khôn/49) uống xen kẽ với Bát vị hoàn (Huyền/1). Ví như mạch phế phù hồng có lực, thì ho và thổ huyết, nên uống Tả tỳ tán (Nhật/48). Nếu phù hồng không có lực; khi mới đặt nhẹ thấy phù hồng, nhưng khi ấn trung bình và ấn nặng lại kém hẳn trước, thì nên uống Thập toàn bổ chính thang (Khôn/59).

19 động lại bặt đi

 Đó là can tuyệt chữa đi được mà.

19 lần động cũng là luân chuyển tới vòng của can mạch, trầm sát đến gân xương. Bặt đi là trầm hẳn đi. Nên dùng Ôn tâm thang (Nhật/50), Bổ can thang (Nhật/51) hoặc Noãn can thang (Nhật/52) gia Ngô thù.


Mạch thận trên bộ xích tay trái.

Mạch thận bên trái ngón ba

 45 lần động vẫn là bình yên
Dưới tay động gấp mà huyền

 Ấy là chứng mạch nhiệt liền với phong.

Mạch cấp tốc mà động là nhiệt, huyền là phong cho nên biết là có phong nhiệt. Mạch huyền là có nhiệt tà. Bắt đầu uống Tứ linh tán (Nhật/27) gia Sài hồ, Thanh bì. Nặng hơn thì uống Thất vị hoàn (Huyền/2) gia Đương quy, Bạch thược, Thanh bì, hoặc Tiêu giao tán (Nhật/11) cũng được.

Bỗng dưng mạch chạy lờ đờ

 Là trong thận tạng bại hư đó mà,

 Bởi vì hàn lạnh sinh ra,

 Phải nên chú trọng liệu mà bổ kim.

Thổ khắc thủy thận sẽ bị hư hỏng, nên người bệnh thấy hiện mạch trì mình lạnh. Chẩn thấy mạch xích trì là tặc tà, nên uống Bát vị hoàn (Huyền/1) cho gấp bội Quế Phụ bỏ Phục linh; hoặc uống Bổ can thang (Nhật/51).

25 lần động lại chìm

 Là cơ thận tuyệt biết tìm thuốc chi

 Suối và ngắt chẳng xa gì

 Nếu mà còn nữa được thì bao lâu.

Mạch chìm đi rồi lại hiện ra, là cứ 25 lần động thì lại chìm, 25 động chính là ứng vào với thận. Bản chất mạch thận vẫn trầm, nay lại hiện trầm nữa, là mạch thận sắp hết (cho nên nói là thận tuyệt; nên uống Sâm phụ thang (Nhật/5) hoặc Độc sâm thang (Nhật/46) cũng được, hay là Bát vị hoàn (Huyền/1).


Mạch phế trên bộ thốn tay phải.

Mạch phế tay phải ngón đầu

 45 lần động trước sau yên lành.

(Tay phải là nói tay phải của bệnh nhân; ngón đầu là đầu ngón tay trỏ của thầy thuốc ấn vào chỗ bộ thốn.)

Trúng hàn mạch hiện rất nhanh,

 27 lần động lại đình một phen.

Mạch đập rất nhanh là huyền sác, 27 lần động là đến vòng của mạch tâm, tâm thuộc hỏa, hỏa khắc kim. Nếu hỏa còn nhẹ thì sống, hỏa thịnh nhiều quá thì chết, nên uống Thanh tâm ẩm (Nhật/53).

Bỗng nhiên đập chậm chẳng liền,

 Bởi phế phóng hỏa cho nên lạnh lùng,

 Mạch phế chìm lặng như không,

 Bệnh tình mệt mỏi trong lòng lao đao.

Phế đưa lên khí hư thì sinh hàn. Mạch trì là phế bị lạnh cho nên đáng lo ngại. Mạch phế căn bản là phù đại, nay thấy trầm là có bệnh. Mạch đã trầm rồi lại thấy trầm nữa là phế tạng đã tuyệt, nên uống Sâm phụ thang (Nhật/5) hoặc Sinh mạch tán (Nhật/47) gia Phụ tử, Can khương.

Mười hai động lại chìm đi,

 Chứng ho ra mủ thuốc gì cho yên.

 Tóc dựng đứng sắp quy tiên,

 Dẫu tài Biển Thước khó nên chữa toàn.


Mạch tỳ ở ngón tay giữa bên phải.

Ngón giữa bên trái bộ tỳ,

 Bốn mươi nhăm động vẫn thì vô can

 Động nhanh tỳ nhiệt tràn lan,

 Ăn không tiêu hóa nên bàn như trên.

Nên uống bài Bồi thổ cố trung thang (Hiệu phỏng/1) gia Bạch thược, hoặc Bổ trung thang (Khôn/1) gia Hoàng cầm.

Bệnh mà mạch chậm không nên,

 Ấy là có lạnh trong mình gây nên

 Quá trầm nôn mửa liên miên

 Vì xông tâm khí mệnh liền nguy nan.

Muốn biết bệnh tật phần nhiều vì lạnh gây ra, vì mạch tỳ vốn đã hoãn, nay bị thương hàn lạnh, thì mạch lại càng chậm hơn, nôn mửa ho xốc quá 10 ngày không khỏi thì vị khí tất xung lên tâm, tâm bị thương chỉ trong nửa ngày là chết.

Nên dùng Phụ tử lý trung thang (Nhật/41), hoặc thấy mạch trầm vi quá thì gia bội Phụ tử.

Mạch mệnh môn ở bộ xích tay phải.

Ngón ba tay phải mệnh môn,

 Bốn mươi nhăm động vẫn còn bình yên

 Mười chín động mạch chìm liền.

 Trăm bệnh chết cả không yên bệnh nào.

19 lần động là tới vòng bệnh Can. Can thuộc mộc, mộc là nguồn gốc của tướng hỏa. Mạch chìm xuống không ứng động vào tay, là mộc tuyệt thì hỏa cũng bị tuyệt, cho nên nói là sẽ chết. Nên uống thang Bát vị (Huyền/1) bội Quế, gia Ngô thù.
↑